Giới thiệu luật thơ, Thể thơ, cách làm thơ (Tiếp theo)

21. Thể thơ Ðường Luật:

Thơ Ðường Luật xuất hiện vào đời nhà Ðường bên Trung Quốc (620 - 905). Ðường Luật là thể thơ có vần, đối nhau và hạn định bằng trắc trong thơ rất chặt chẽ. Bằng trắc phải theo đúng luật, sai là thất luật.

Khởi luật:

Tiếng thứ 2 câu đầu gieo vần bằng thì bài thơ đó là luật bằng; tiếng thứ 2 gieo vần trắc thì bài thơ đó là luật trắc. Theo bằng trắc như sau:

Ngũ ngôn tám câu 5 vần.

*Luật Bằng:

Theo bảng thanh điệu như sau:

b b tr tr b >Vần

tr tr tr b b >nhau

tr tr b b tr > Ðối

b b tr tr b > nhau

b b b tr tr > Ðối

tr tr tr b b > nhau

tr tr b b tr

b b tr tr b

*Luật Trắc:

tr tr tr b b > Vần

b b tr tr b > nhau

b b b tr tr > Ðối

tr tr tr b b > nhau

tr tr b b tr > Ðối

b b tr tr b > nhau

b b b tr tr

tr tr tr b tr

 HOÀNG XUÂN HỌA                                    Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ

Thất ngôn 8 câu 5 vần.

*Luật Bằng:

b b tr tr tr b b > Vần

tr tr b b tr tr b > nhau

tr tr b b b tr tr > Ðối

b b tr tr tr b b > nhau

b b tr tr b b tr > Ðối

tr tr b b tr tr b > nhau

tr tr b b b tr tr

b b tr tr tr b b

* Luật Trắc:

tr tr b b tr tr b > Vần

b b tr tr tr b b > nhau

b b tr tr b b tr > Ðối

tr tr b b tr tr b > nhau

tr tr b b b tr tr > Ðối

b b tr tr tr b b > nhau

b b tr tr b b tr

tr tr b b tr tr b.

Niêm trong thơ Ðường luật:

Niêm của thơ Ðường luật tính từ tiếng thứ 2 câu lập thành để dễ nhớ là:> Nhất = bát, nhị = tam, tứ = ngũ, lục = thất. > Nghĩa là:

+ Tiếng thứ nhì câu thứ nhất niêm với tiếng thứ nhì câu thứ tám.

+ Tiếng thứ nhì câu thứ hai niêm với tiếng nhì câu thứ ba.

+ Tiếng thứ nhì câu thứ tư niêm với tiếng thứ nhì câu thứ năm.

+ Tiếng thứ nhì câu thứ sáu niêm với tiếng thứ nhì câu thứ bảy.

+ Câu thứ nhất với câu thứ tám bằng - trắc giống hệt nhau là hợp niêm, nếu không giống nhau về bằng - trắc là thất niêm.

 Cách gieo vần:

            Gieo vần có hai cách: hạn vận và phóng vận. Hạn vận là hạn theo vận gì người làm thơ phải theo vận ấy mà gieo, không được làm vần khác, chỉ gieo một vần và chỉ gieo vần bằng, vần bằng nằm ở các câu 1, 2, 4, 6 và 8. Riêng chữ cuối ở câu thứ nhất, đặc biệt ở thể ngũ ngôn, có thể gieo vần hay không cũng được.

 Phóng vận:

Là tuỳ ý nhà thơ muốn làm vần gì cũng được.

Cách đặt câu:

Cách đặt câu phải theo như sau: Câu đầu gọi là Phá – “Nghĩa là mở ra”. Câu thứ nhì, gọi là Thừa - Nghĩa là theo ý câu Phá mà làm. Câu thứ ba, thứ tư gọi là Thực hay Lĩnh - là giải nghĩa đầu bài. Hai câu thứ năm - sáu gọi là - Luận hay Cảnh - Nghĩa là bày tỏ ý kiến, tình cảm của người làm thơ. Hai câu bảy và tám là câu kết. 

Thơ Ðường luật du nhập vào Việt Nam từ bao giờ không mấy sách nói rõ, chỉ biết do thượng thư bộ công đời nhà trần là Hàn Thuyên - tên chính của ông là Nguyễn Thuyên, người tỉnh Phú Thọ. Không rõ năm sinh, năm mất của ông. Tương truyền có cá sấu xuất hiện ở sông Lô, ông làm bài văn tế ném xuống sông đuổi, cá sấu bỏ đi. Việc làm của ông giống như Hán Dũ đời Ðường nên vua Trần khen ban cho ông theo họ Hàn. Ông là người

HOÀNG XUÂN HỌA                                    Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ

đầu tiên ở nước ta dùng luật thơ Ðường vào thơ nôm, nên đời sau gọi thơ nôm làm theo luật Ðường là thơ Hàn Luật, và các cụ nhà ta đã không rập khuôn theo công thức quá gò bó của Ðường luật, bởi tiếng Việt vần điệu uyển chuyển, luyến láy biến ảo phóng túng, mà theo sự gò bó ấy sẽ mất vẻ tự nhiên, nên sinh ra lệ “bất luận”: “Nhất, tam, ngũ bất luận; nhị tứ, lục phân minh”. Nghĩa là: cùng trong một câu, tiếng thứ nhất, tiếng thứ ba, tiếng thứ năm gieo vần trắc hay bằng cũng được, còn tiếng thứ hai thứ sáu là thanh bằng thì tiếng thứ tư phải là thanh trắc (và ngược lại).

Thí dụ:

Vườn Bách Thú

Dưới đám (tr) cây xanh (b) một dãy (tr) chuồng,

Mỗi chuồng (b) nuôi một (tr) giống chim (b) muông.

Khù  khì vua cọp no nằm ngủ,

Nháo nhác dân hươu đói chạy cuồng.

Lũ  khỉ tranh ăn bày  lắm chuyện,

Ðàn chim nỏ mỏ hót  ra tuồng.

 Lại còn một  bọn: vài anh gấu,

Hống  hách tranh  nhau một  cục xương!

                                                    (KD)

Các Bài Mẫu.

Ngũ ngôn tám câu 5 vần.

Hạn Vận:

Mặt Trăng

Vằng vặc bóng thuyền quyên>Vần

Mây quang gió bốn bên >nhau

Nể cho trời đất trắng >Ðối

Quét sạch núi sông đen >nhau

Có khuyết nhưng tròn mãi >Ðối

Tuy già vẫn trẻ lên >nhau

Mảnh gương chung thế giới

Soi rõ mặt hay hèn.

                                          ( K.D)

Thất ngôn tám câu 5 vần.

Phóng Vận:

Thăng Long hoài cổ

Tạo hoá gây chi cuộc hí trường > Vần

Bấy nay thấm thoát mấy tinh sương > nhau

Lối xưa xe ngựa hồn thu thảo > Ðối

Nền cũ lâu đài bóng tịch dương > nhau

Ðá vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt > Ðối

Nước còn cau mặt với tang thương > nhau

Nghìn thu gương cũ soi kim cổ

Cảnh đấy người đây luống đoạn trường.

                     (Bà Huyện Thanh Quan)

HOÀNG XUÂN HỌA                                    Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ

Ngũ ngôn tám câu 4 vần:

Thăm Ðạo sĩ trên núi

                          Lý Bạch

Chó sủa trong tiếng suối

Hoa đào mưa đượm tươi

Hươu rừng thấp thoáng bóng >Ðối

Chuông ngọ lặng im hơi >nhau.

Thác bạc toé đầu núi >Ðối

Trúc xanh chen màu trời > nhau.

Ði đâu ai có biết

Buồn tựa gốc thông chơi.

                        (Trúc Khê dịch)

Thất ngôn tám câu 4 vần:

Lờ đờ mặt trăng đời không bạn

Lẩn quất đầu xanh tuổi đã già

Sóng nổi không chìm nên mến nước

Người tan muốn hợp phải lo nhà

Rạp tuồng Vân Cẩu còn đông khách

Gác túi càn khôn đủ chứa ta

Hơn kém cõi đời vinh với nhục

Nhục vinh rồi cũng hoá ra ma.

                                  ( K.D)

Ðường luật, một thể thơ gò bó rất khó chịu cho người làm thơ non tay. Một số người muốn phá cách nhưng đều thất bại. Riêng bà chúa thơ nôm họ Hồ có 2 trường hợp phá cách lại chấp nhận được. Ở bài “Sư hổ mang” câu mở đầu chỉ có 6 tiếng: -“Chẳng phải Ngô, chẳng phải ta”, (đúng luật phải 7 tiếng). Bài “Ðèo ba dội” phá cánh cũng ở câu mở đầu: - “Một đèo, một đèo, lại một đèo” (nhị, tứ, lục không phân minh), (theo nhà giáo, nhà thơ Thân Ðức Thi). Ðến Tản Ðà, người khơi nguồn đầu tiên cho phong trào thơ Mới. Và chính ông đã tuyên ngôn: “Ðờn là đờn, thơ là thơ. Thơ thời có chữ, đờn có tơ. Nếu không phá cách vứt điệu luật, khó cho thiên hạ đến bao giờ”. Một mặt Tản Ðà vẫn tuân thủ những luật lệ của thơ Ðường trong cách đặt câu, gieo vần; một mặt ông bỏ bớt phương thức đối tương xứng ở câu thực và câu luận cho việc phóng bút được tự nhiên. Thí dụ:

Ðêm suông phủ vĩnh

- Ðêm suông vô số cái suông suồng

Suông rượu, suông tình, bạn cũng suông.

Một bức mành con coi ngán nỗi 

Một câu đối mảnh nghĩ dơ tuồng.

Một vầng trăng khuất đi mà đứng

Một lá mành treo cuốn lại buông.

Ngồi hết đêm suông, suông chẳng hết

Chùa ai xa điểm mấy hồi chuông.

        (Tản Ðà, Khối tình con 1- 1916)

HOÀNG XUÂN HỌA                                    Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ

Hoặc đối gượng:

Con gái hái dâu

 Anh có yêu em đứng lại mà

Ở đây vắng vẻ quãng đường xa

Thuyền quyên có ý trông theo thế

Quân tử vô tình bước mãi a?

Rồi nữa rồng mây ra mỗi ngả

Còn đâu huê nguyệt nữa đôi ta

Hỡi anh áo trắng cầm ô máy

Có phải nhân tình chớ vội qua!

           (Tản Ðà, Khối tình con 1)

Còn tiếp