8. Phản ngữ trong thơ.
Trong thơ dùng
phản ngữ để châm biếm một sự việc, để so sánh một vấn đề, để đối lập màu sắc,
để nói khác nhau nhằm làm nổi bật đối tượng miêu tả:
- Có bát sứ tình phụ bát đàn
Nâng niu bát sứ
vỡ tan có ngày.
-Xin đừng thấy quế phụ hương
Quế già quế rụi hương trường thơm xa.
(Ca
Dao)
- Ðã năm mươi
cái xuân xanh
Khi ông, khi chú, khi anh,
khi thằng
Ngẫm đời lắm
cái lăng nhăng
Khi ông
cưỡi chó, khi thằng cưỡi voi.
(Phan Huy, Cần thơ)
HOÀNG
XUÂN HỌA Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ
- Em hối lộ đoá hoa một nụ
cười rượu chát
Anh tham ô trời đất
mấy câu thơ.
(Nguyễn
Trọng Tạo)
9. Cách đối âm trong thơ, phú:
Phép đối, nói
chung là bằng, trắc đối nhau sóng đôi cho tương xứng. Ðối âm và đối tiếng, đối
âm là âm bằng đối với âm trắc hay ngược lại. Ví dụ: “trời” (b) đối với “đất”
(tr); “béo” (tr) đối với “gầy” (b); “ăn” (b) đối với “nói” (tr); đi (b) đối với
đứng (tr); đất thấp (tr) đối với “trời cao” (b)... Ngoài ra còn đem danh từ đối
với danh từ, tính từ đối với tính từ để hai tiếng ngang nhau. “Sông” (danh từ)
đối với “núi” (danh từ); “to” (tính từ) đối với “nhỏ” (tính từ); “rầm rầm”
(trạng từ), đối với “phăng phăng” (trạng từ). Lấy chữ số đối chữ số, ví dụ:
- Một chiếc
cùm lim chân có đế
Ðối là:
Ba vòng xích
sắt bước thì vương.
- Chín chục
thiều quang trời ngó lại
Bốn nghìn
lịch sử nước trôi xuôi
(Tản Ðà)
Lấy thành ngữ,
tục ngữ ... đối nhau: Ðầu gối quá tai (đối là) - Miệng dai chão rách/Lắm kẻ yêu hơn nhiều người ghét (đối là) - Một câu nhịn là chín câu
lành/ Nhai kỹ no lâu (đối là) - Cày sâu tốt lúa...
10. Câu đối câu:
Câu đối câu phải
tương xứng, âm tiết mỗi câu đều phải ngang nhau.
Ví dụ: câu đầu 4
chữ, câu sau cũng phải 4 chữ:
- Duyên kia
đã vậy (đối là) - thân này nương đâu.
(Lê
Ngọc Hân)
-“Núi thăm
thẳm” (đối là) - “Rừng xanh xanh”.
Trong phép đối có hai cách: Tiểu đối và bình đối.
A. - Tiểu đối: Là những tiếng trong một câu đối với nhau:
- Khi gió mát (đối là) -
lúc trăng thanh.
- Bàn vây điểm nước(đối là) - đường tơ họa vần.
Ba từ trước đối với ba từ sau, bốn từ trước đối với bốn từ sau như trên.
B. - Bình đối: Tức câu trên đối với câu dưới:
- Ðã mang
tiếng đứng trong trời đất.
Ðối là:
- Phải có
danh gì với núi sông.
11. thể Câu Ðối:
Câu đối thơ, câu
đối phú về nguyên tắc làm như thơ như phú, cái khác một điểm là câu đối chỉ có
hai câu giải quyết một đề tài, cho nên luật bằng, trắc giống nhau:
- Lác đác mưa sa làng Lộ Vũ
- Ì ầm sấm động đất Phong Lôi.
HOÀNG XUÂN HỌA Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ
Những tiếng trắc ở vế trên đều đối với tiếng bằng ở vế ngược lại, (bằng
trên trắc dưới) nhưng cũng không bắt buộc như thế, câu đối thơ làm giống hai
câu Thực và Luận ở thơ Ðường luật và cũng được cái lệ ngoại trừ “nhất, tam, ngũ
bất luận”. Tuy nhiên, trong phép đối ở các sách xưa dạy, ta còn thấy 10 cách: “Chính
đối, đích danh đối, đồng loại đối, dị loại đối, liên châu đối, song thanh đối,
điệp vận đối, song nghĩa đối, liên cẩm đối, hồi văn đối”. Ðó là những quy
cách để đối cho chỉnh, cho giòn... còn làm được câu đối hay phải hiểu biết việc
đời, hiểu biết xã hội và con người sâu sắc nữa.
Câu đối phú chia làm nhiều đoạn, tiếng cuối cùng của mỗi đoạn ở vế trên mà
bằng thì tiếng cuối mỗi đoạn ở vế dưới phải là trắc, hoặc ngược lại:
- Mở khép càn khôn (b), có ra tay mới biết (tr)
- Ra vào trướng tướng (tr), thử liếc mắt mà coi (b)...
(Nguyễn Hữu Chỉnh, thời Tây Sơn)
Câu đối mình làm ra, vế trên, tiếng cuối cùng bao giờ cũng phải vần trắc.
Cho nên câu đối bao giờ cũng treo vế trắc bên tay phải (tay phải người đứng xem
câu đối). Câu đối ra cho người khác đối lại, tiếng cuối cùng trắc hay bằng đều
được.
* Một số câu thách đối và
đối:
- Ở Cổ Loa, nhân dịp trung tu đền thờ An Dương Vương, phụ lão trong làng tổ
chức giải trí bằng thi văn chương sách hoạ. Một cụ đồ trong làng thách một vế
đối:
-Thuý Kiều(b) đi qua cầu,(b) nhác thấy chàng Kim,(b) lòng đã trọng(tr).
Vế ra rất tài tình, chữ KIỀU có nghĩa là CẦU mà KIM TRỌNG lại là tên liền.
Câu đối nêu lên được mối tình đoan trang tình tứ chớm nở trong lòng Kiều. Mãi
không ai đối được, sau có một du khách tham quan đối rằng:
-Trọng Thuỷ(tr) nhòm vào nước,(tr) thoáng thấy nàng Mỵ(tr) Mắt rơi châu(b).
(Theo
Vũ Ngọc Khánh).
Câu đối lại cũng tuyệt hay! THỦY là NƯỚC, MỴ CHÂU lại là tên liền. Cả câu
sau dựng lên được tấn thảm kịch trong lòng Trọng Thuỷ sau khi xong nhiệm vụ
gián điệp trở lại với lòng đau thương hối hận của mình.
Câu đối bằng tiếng Pháp:
Ngày xưa nhiều người biết chữ Pháp nói tiếng Pháp không dùng để ra câu đối
được. Vậy mà vẫn có đôi câu đối khá hóm hỉnh, tinh nghịch toàn chữ Pháp. Khoảng
năm 1934, viên toàn quyền Pie Pátkiê (Pierre Pasquirer) chết cháy trong một tai
nạn máy bay khi y đang bay về nước. Có người đã làm đôi câu đối bằng tiếng Pháp
như sau:
- "Tous les Annamites sont si
joyeux! Ce bel incendie nous venge bien!
-Chaque colonial est vraiment triste! Mille dangers
semblables vous attendent."
Phiên âm:
-"Tú lê da na mít xông xi
gioay ơ; xơ ben lanh xăng đi, nu văng giơ biêng:
-Sác cô lô ni an e vre
măng t'rít, min đăng giê xăm bláp vu dát tăng đờ!
Vũ Ngọc Khánh chuyển ngữ như sau:
- Mọi người Việt Nam đều rất hân hoan, trận lửa đẹp kia trả thù cho
chúng tớ;
- Mỗi chú
thực dân hẳn là buồn bã, nghìn tai nạn thế vẫn đang đợi lũ mày.
(Theo Vũ Ngọc Khánh và Hoàng Ðức Thi).
HOÀNG XUÂN HỌA Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ
Vế ra:
-Vũ vô kiềm toả năng lưu khách
Vế đối lại:
- Sắc bất ba đào dị nịch nhân.
(Mưa không then khoá mà lưu được
khách lại.
Sắc đẹp không sóng gió làm
đắm lòng người).
Trong dân gian lưu truyền một vế đối, tương truyền rằng của bà Ðoàn Thị
Ðiểm lỡm Trạng Quỳnh:
-Da trắng vỗ bì bạch
Nếu đúng vế đối đó của bà thi sĩ họ Ðoàn thì phải mấy trăm năm rồi chưa ai
đối được thật hay, thật chỉnh? Tôi không còn nhớ vào thập kỷ 70 thế kỷ 20, trên
mục Câu lạc bộ chiến sĩ báo Quân
Ðội Nhân Dân có kể chuyện về một chiến sĩ đang đánh giặc trong rừng già Trường
Sơn. Một hôm ngồi trên võng giữa mưa phùn, buồn, anh bộ đội nhớ tới vế đối của
nữ sĩ Ðoàn Thị Ðiểm đã đối rằng:
- Rừng sâu mưa lâm thâm.
Rừng sâu mưa lâm thâm đối với da trắng vỗ bì bạch là hợp. Tôi dám
chủ quan tin rằng vế đối này là được nhất; Bì bạch cũng là da trắng,
Lâm thâm cũng là rừng sâu, vì lâm là rừng
, mà thâm là sâu. Tuy
chữ và nghĩa còn khiên cưỡng nhưng chưa có vế nào đối chỉnh hơn nên ta tạm bằng
lòng cùng vế đối của anh bộ đội trên.
Có hai vế đối truyền miệng đang bỏ ngỏ, xin mời các bạn hãy thử sức mình:
- Song song hai cửa sổ, hai thằng
ngồi trong cửa sổ song song...?
(
KD)
- Cái cứt gì cũng phân, mà phân như cứt...?
(Thanh Tịnh)
