Giới thiệu luật thơ, Thể thơ, cách làm thơ (Tiếp theo)

12. chơi chữ trong dân gian:

-Bà già đi chợ cầu Ðông

Muốn xem quẻ bói lấy chồng lợi chăng?

Thày bói, gieo quẻ nói rằng:

Lợi thì có  lợi mà răng chẳng còn.

                                       (Ca dao)

- Môi chẳng ra môi còn bẻm mép.

- Con ruồi đậu mâm xôi đậu.

- Ngựa về đường bể chạy long tong.

- Con cóc leo cây vọng cách, nó rơi xuống cọc, nó cạch đến già.

- Ði trên đất thịt đường trơn như mỡ.

Dao cắt lòng, lòng đau như dao cắt.

- Hòn đất mà biết nói năng

Thì thày địa lý hàm răng chẳng còn.

-Trăng bao nhiêu tuổi trăng già

Núi bao nhiêu tuổi gọi là núi non?

Chơi chữ đồng âm trong thơ hiện đại:

-Tạm biệt đời ta yêu quý nhất

Còn mấy vần thơ. Một nắm tro

Thơ gửi bạn đường. Tro bón đất

Sống là cho. chết cũng là cho.

                                     (Tố Hữu)

HOÀNG XUÂN HỌA                                    Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ

13. Chơi chữ trong câu đối, trong thơ.

*Trong câu đối:

Ðôi câu đối chửi tên quan tham nhũng Từ Ðạm:

- Kiếp trước mơ màng con đĩ Ðạm

- Ðời sau gặp gỡ bố cu Từ (Ðạm Tiên - Từ Hải).

- Phên đan mắt cáo mèo chui lọt

 Nghé lội ao sen ngó nổi lên.

                                  (KD)

 - Mặc áo giáp, dải cài chữ đinh; mậu, kỷ, canh khoe mình rằng quý

 - Làm đĩ càn, tai đeo hạt khảm; tốn, ly, đoài khéo nói rằng khôn.

                                                   (Câu đối của Hồ Xuân Hương).

* Chơi chữ trong thơ:

Ðền ngọc sơn (đọc xuôi) 

Linh uy nổi tiếng thật là đây

Nước chắn, hoa rào một khoá mây.

Xanh biếc, nước soi hồ lộng bóng,

Tím bầm rêu mọc đá tròn xoay...

Canh tàn lúc đánh chuông âm tiếng

Khách vắng khi đưa, xạ ngát bay...

Thành thị tiếng vang dồn thích thú,

Rành rành nọ bút với nghiên này.

Ðền ngọc sơn (đọc ngược) 

Này nghiên với bút nọ rành rành

Thú thích dồn vang tiếng thị thành.

Bay ngát xạ đưa khi vắng khách,

Tiếng âm chuông đánh lúc tàn canh.

Xoay tròn đá mọc rêu bầm tím,

Bóng lộng hồ soi nước biếc xanh.

Mây khoá một rào hoa chắn nước

Ðây là thật tiếng nổi uy linh.

                               (Tình Sĩ Tử)

Mừng Cháu đích tôn tròn một tuổi

Ðích đích tôn tôn trọn tuổi rồi

Ông ông cháu cháu nụ cười tươi

Già già trẻ trẻ cùng sung sướng

Tháng tháng năm năm thật tuyệt vời

 Mẹ mẹ cha cha cùng phấn khởi

Hàng hàng xóm xóm cũng sang chơi

Mong mong mỏi mỏi mau khôn lớn

Óc óc tim tim dựng cuộc đời.

                                  (Lê Bầu)

Bài “Ðền ngọc sơn” tác giả xoay tiếng “này” lên đứng đầu và cứ thế cuốn chiếu đọc ngược lại vẫn đủ ý tứ. Bài sau của Lê Bầu nếu bỏ những từ láy đi thì chỉ là bài thơ 5 chữ. Mới thấy chơi chữ, “chơi” thơ cũng lắm công phu.

HOÀNG XUÂN HỌA                                    Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ

14. Cách nói quá sự thực.

* Ngoa dụ:

Một thủ pháp nghệ thuật dựa trên cơ sở phóng đại, cường điệu khi miêu tả:

- Lỗ mũi mười tám gánh lông

Chồng yêu, chồng bảo tơ hồng trời cho...

- Con rận bằng con ba ba

Ðêm nằm nó ngáy cả nhà thất kinh...

                                   (Ca dao)

* Nghịch lí:

Trong sáng tác văn học, nghịch lí là những điều miêu tả trái với lẽ thường, một biện pháp gây ấn tượng bất ngờ, phi thực:

- Con chuột kéo cày lồi lồi

Con trâu bốc gạo vào ngồi trong cong...

- Hùm nằm cho lợn liếm lông

Một chục quả hồng nuốt lão tám mươi...

-Thóc giống cắn chuột trong bồ

Một trăm lá mạ đuổi vồ con trâu...

                                   (Ca dao)

* Ẩn dụ: Nói cái này lại ám chỉ cái kia:

- Hôm qua em mất váy thâm

Hôm nay lại thấy anh cầm ô đen!...

                                  (Ca dao)

-Anh đến vườn hoa thì hoa đã nở

Anh đến bến đò thì đò đã qua sông.

                              (Dân ca Nghệ An)

- Này này chị bảo cho mà biết

Chốn ấy hang hùm chớ mó tay.

- Rúc rích thây cha con chuột nhắt

Vo ve mặc mẹ cái ong bầu.

                (Hồ Xuân Hương) 

-Hang hùm ví bẵng không ai mó

Sao có hùm con bỗng chốc tay.

                              (Chiêu Hổ)

Ði Câu

Thừa nhàn lắm lúc tớ đi câu,

Biết cả các loài ở cạn sâu:

Lũ bống xơi ngầm im phăng phắc,

Ðàn mương ăn bẩn đến nhâu nhâu.

No mồm chú ếch ngồi phùng má,

Ðói bụng cu lươn rúc lấm đầu.

Mồi mắc bởi chưng ăn xộp quá

Không tham chưa dễ hại gì đâu.

                                 (K.D.)

HOÀNG XUÂN HỌA                                    Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ

15. Khoán thủ.

            Tất cả các tiếng ở đầu mỗi câu thơ khi đọc xuôi xuống đều mang một ý nghĩa mà nhà thơ đã định sẵn như một dòng tên người, một câu khẩu hiệu, một câu châm ngôn hoặc một câu nói nổi tiếng.

            Thập kỷ 60 thế kỷ 20, Bắc – Nam tạm thời bị chia cắt bằng con sông Bến Hải do Hiệp định đình chiến Genève. Từ bờ nam sông Bến Hải trở vào do chính phủ Việt Nam Công Hòa của Ngô Ðình Diệm cai trị. Nhân dân miền Nam vẫn hướng về miền Bắc, bằng cách bảo nhau cùng treo bức tranh “Ông già câu cá” của một nghệ sĩ dân gian có đề bài thơ tứ tuyệt như sau:

- Cụ già thong thả buông cần trúc

Hồ rộng thênh thang mặt nước bằng

Muôn vạn đài sen đua lóng lánh

Tuổi già vui thú với non sông.

Một tên mật vụ có chút hiểu biết về thơ phú phát hiện ra, y báo cấp trên của y ra lệnh tịch thu và cấm nhân dân treo bức tranh và bài thơ trên. Bức tranh bị cấm nhưng 4 câu thơ thì đã đi vào lòng người.

Còn nhiều bài thơ chơi chữ theo lối khoán thủ khác. Xin giới thiệu thêm bài thể Ðường luật:

Gửi Bạn

Nhất sinh tôi bác biết nhau rồi,

Ðịnh đoạt hơn thua phó mặc trời.

Chúng mải công danh ky cóp chạy,

Ta nhìn mây nước nhẹ nhàng trôi.

Theo quan, ngán bấy câu chè lá!

Về xã, buồn thay cảnh thịt xôi.

Lê gậy theo trăng vào quán trọ,

Ninh trà, nạp thuốc, chuốc nhau chơi!

            (Quả Ngôn, một nhà nho trước 1945).

Bỏ âm h ở từ Ninh đi, đó là chữ Nin: “Nhất định chúng ta theo về Lê Nin”. (Tiếng Trung Quốc phiên âm tên lãnh tụ Lê Nin là Lệ Ninh).

16. Một hình thức thơ độc đáo khác, dạng tạo mô hình.

Kiểu trình bày bài thơ “hình phễu” của nữ sĩ Ngân Giang thật lạ. Bà sử dụng vần a: “gà, pha, hà, nga, hoà, ta” xuyên suốt bài thơ một cách tài tình, các dòng thơ dưới dần ngắn lại xếp thành “lục - nhất lệch”:

          Ðường   về   tre   xanh   rợp  lối

           Suối khe văng vẳng canh gà

             Tình thương dài sử sách

              Ngọc đá cũng phôi pha

                 Niềm  tin  bất  diệt

                  Gắn  bó sơn  hà

                   Như Ðường nga

                      Tâm huyết

                       Chan hoà

                           Bạn

                            Ta

HOÀNG XUÂN HỌA                                    Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ

Lệnh Hồ Sở, tể tướng thời nhà Ðường, ông là bạn thân của Bạch Cư Dị. Lệnh Hồ Sở trình bày một lối thơ “hình tháp, cũng là một kiểu chơi chữ “nhất - thất lệch. Mới biết “chơi” thơ cũng lắm công phu (dẫn theo Phan Văn Các):

                          Non

                      Chất ngất

                     Chon  von

                  Xanh biển biếc

                 Bạc   mây   vờn

              Thương lão sâu ẩn

             Tạ  công   xa   vườn

            Ðá  xưa  khe  róc rách

          Thung vắng, chim ríu ran

        Rừng  rậm  chạy dài ải lũng

      Vượn kêu thấu suốt Kinh man

    Người tục chết già trong gấu váy

  Hươu  nai  tận  hưởng  cỏ hoa thơm

                    (Phan Văn Các dịch)

Chịu ảnh hưởng từ những phương pháp ngoa dụ, nghịch lí, ẩn dụ, chơi chữ trong ca dao dân gian, nhiều nhà thơ nửa cuối thế kỷ 20 đã sáng tác được những câu thơ khá hay cho nền thơ Việt Nam:

-Trời thì xanh như rút ruột mà xanh

Cây thì biếc như vặn mình mà biếc.

                                   (Thi Hoàng)

- Ðừng buông giọt mắt xuống sông

Anh về, dẫu chỉ đò không cũng chìm...

                               (Ðồng Ðức Bốn)

- Muốn trèo lên nắng mà đi

Muốn đu lên gió mà về với nhau...

                            (Ðỗ Trọng Khơi)

- Gió không phải roi mà vách núi phải mòn

Em không phải chiều mà nhuộm anh đến tím...

                                               (Hữu Thỉnh)

- Ðường số một chạy dài theo biển

Biển mệt nhoài nằm thở ở Nha trang

                            (Hữu Thỉnh)

- Mẹ mượn Ðèo Ngang buộc một đầu guốc võng

Cột gỗ nhà ta, một đầu võng kẽo cà...

                                   (Nguyễn Hữu Quý)

- Giọt chuông Thiên Mụ rơi thầm

Ðưa đây nỗi nhớ anh cầm, Huế ơi...

                             (Trương Nam Hương).

HOÀNG XUÂN HỌA                                    Giới thiệu các luật thơ- thể thơ- cách làm thơ

- Sông Hương hoá rượu cho anh uống

Tất cả đền đài nghiêng ngả say

                              (Nguyễn Trọng Tạo)

(Còn tiếp)