Về thể thơ Haikư ra đời ở Việt Nam

Haikư, một thể thơ có xuất xứ từ Nhật Bản, được truyền sang Trung Hoa và một số nước phương Tây như Pháp, Mỹ... Hình thức một bài thơ Haikư tiếng Nhật thường là một dòng trên dưới 17 âm tiết, khi phiên âm sang La Tinh được tách thành 3 dòng:


Dòng đầu: 5 tiếng; dòng thứ hai: 7 tiếng; dòng thứ ba: 5 tiếng (5 -7 - 5), và cũng không hạn chế số chữ trong một bài tùy vào cảm xúc của người làm thơ. Thơ Haikư thường đề cập thường xuyên với hai đề tài thiên nhiên và đời sống con người Nhật Bản.

Thiên nhiên trong thể giới thơ Haikư là nhữnh cảnh vật bình dị, thân quen như ngôi nhà xưa cũ, ao nước, mảnh sân rêu phong, một tia nắng nhỏ; những sinh vật nhỏ bé như chuồn chuồn, con ếch, bươm bướm, bày đom đóm... “Đây được cho là những phút chớp lấy khoảnh khắc của thực tại để rồi cuối bài là sự thăng hoa về cảm xúc và sáng tạo theo nguyên lý mùa và tương quan hình ảnh. Kết cấu bỏ lửng của thơ Haiku chính là cái hư không, vô định và mở ra nhiều cảm xúc mơ hồ cho người đọc... Nhắc đến thơ Haiku, nhiều người yêu thơ sẽ không thể quên tên của những người đặt nền móng, khai sáng cho thể thơ này như Matsuo Basho (1644 – 1694), Yosa Buson (1716 – 1784), Kobayashi Issa (1763 – 1827), Masaoka Shiki (1867 – 1902)… Mỗi nhà thơ đóng một vị trí quan trọng nhất định trong quá trình hình thành và phát triển của thơ Haikư...”(Văn hóa Nhật Bản).

Ngôn ngữ Nhật đa âm, một câu thơ 5 tiếng, hoặc 7 tiếng đọc lên nghe dài nhưng nghĩa chỉ một, hai tiếng nếu dịch ra tiếng Việt.

Ví dụ:

Furuikeya

Kaerutobikomu

Mizunooto

Phiên âm:    

 Fu ru I ke ya

Ka e ru to bi ko mu

Mi zu no o to

Tiếng Việt:

Trong ao xưa

Con ếch nhảy vào

Tiếng nước khua.

Tiếng Việt đơn âm nên có thể dùng 17 chữ trong 3 dòng để diễn đạt cho một bài Haikư. Thơ Haikư cần sự ngắn gọn, lắng đọng, suy tư, ngân nga, một chút thiền càng hay. Nếu thơ Haikư làm bằng ngôn ngữ Việt, gieo vần chân hay vần gián cách, hoặc vần lưng đọc càng êm ái du dương, dễ nhớ… nhưng không bắt buộc.

Về nội dung, Haikư chính thống đòi hỏi trong bài phải nói về một trong bốn mùa: xuân, hạ, thu, đông (tứ quý). Cũng không có nghĩa phải nêu hẳn tên cái mùa ấy ra mà dùng biểu trưng: Như hoa này thuộc mùa này, quả kia thuộc mùa khác để diễn tả; lá vàng, nắng, mưa, sương, tuyết làm biểu trưng cho một mùa... hoặc diễn đạt hình ảnh lớn về vũ trụ chỉ cần gợi:

Tiếng ve kêu râm ran (chỉ mùa hạ)

Như tan vào trong than trong đá

Ôi, sao tĩnh lặng quá!

Vân vân và vân vân…  cũng có thể lồng chuyện thế sự, hoặc hình ảnh về tình mẫu tử:

Đến đây nào, với tôi

cùng chơi đùa chim sẻ

không còn mẹ trên đời.

                    (Issa) 

Người Nhật làm thơ Haikư không ghi đầu đề, mà ghi số thứ tự cho từng bài.

Ở ta, trước đây các nhà thơ: Lê Đạt, Trần Dần, Dương Tường cũng từng làm lối thơ kiệm lời này, và  các ông đặt tiêu đề cho mỗi bài. Nhưng các ông làm không nhiều, đếm trong hai tập thơ của Lê Đạt đã xuất bản: “Bóng chữ và U75 từ tình” chỉ chừng mươi bài:

ĐĂC NHIỆM

Thương anh đường trường

không người trò chuyện

Em đặc nhiệm dăm kỷ niệm tháp tùng

THỤ LỘC

Xứ oản đất chùa hương mộc

Vụng đường tu

E dám thụ lộc chùa

CÓ THỂ

Có thể sau lòng tiễn nhau biệt cửa

Một huệ tình

Ơn chữ ngộ thừa yêu.

GA

Em sao xa

chiều

bao la ga.

Những bài thơ khác, thơ hai câu của Lê Đạt cũng mang tính Haikư khá cao:

NGHỈ LỄ

Sao em nỡ nghỉ yêu Chủ Nhật

Xuân đình công phố thất nghiệp tình.

CẤM CỬA

Nhà em đường thênh thang xa lộ

Biển an toàn cấm cửa mình anh.

GIẢ NGHĨA

Một thư đãi bôi mấy tời giả nghĩa

Mưa thanh minh cho mía nhạt tình.

Phải thừa nhận rằng chữ nghĩa của Lê Đạt dùng trong thơ rất tài tình.

Dịch giả, nhà thơ Dương Tường trong tập Thơ Dương Tường do nhà xuất bản Hải Phòng ấn hành năm 2005 ông đã ghi rõ :

(Bắt chước phong cách Haikư ở từng bài Haikư của ông):

LẠC 1

Ai bẻ ghi tôi

tu huýt còi

hoang ga em?

LẠC 2

Ô kìa một mối tình thôi lôi

ai thả trôi

giữa dòng kí ức

MÀU NHỚ 3

Hồ môi thơ lã chã âm xưa

bản nháp chiều tơ liễu

mưa đưa.

Về nhà thơ Trần Dần, ông không tuyên bố là thơ Haikư nhưng hình thức về thể loại trong thơ của ông rất sát với thơ Haikư:

SẸO ĐÈN 5 - 6

jậu sắt

sẹo jài jách lá mượt jòng jừa

tuần lễ lấm

CHÙM 22

Bustơ cây

nhu nhú lá

mùi thịt buổi sớm

THƠ MI NI

Vô tư như thưở ngày xưa

Nhìn một vì sao

buồn bên ngưỡng cửa.

THƠ NGẮN

Quả đất Á, Âu đều đất

Anh đau ở chỗ nào

Vết thương ngàn dậm lạnh

KHÔNG ĐỀ

THÔI - về nhà

kẻo vợ

chờ cơm!

Vì giai đoạn ra đời những bài thơ kể trên ba ông rất thân nhau, vịn vào thơ, vin vào nhau để vướt qua thời kỳ mắc tai nạn nghề nghiệp.

Với ý tưởng làm mới ngôn ngữ Việt, thơ Việt các nhà thơ Trần Dần, Lê Đạt, Dương Tường đã phần nào thành công trong thế thơ này, tuy các ông làm thơ Haikư không nhiều, cũng là gian đoạn manh nha để thể thơ này phát triển tại Việt Nam những năm gần đây ở Hà Nội, Tp. Hồ Chí Minh và Nha Trang...