Bùi Thị Sơn (Nhà văn)
TP. Lai Châu
“Chuyện cõi trời, chuyện cõi âm” -
Một tiểu thuyết mới lạ, chân thật
Tiểu thuyết “Chuyện cõi trời, chuyện cõi âm” của tác giả Hoàng Xuân Họa, với trên 250 trang - một cuốn sách không dày, nhưng cũng không thể coi là mỏng. Dung lượng chuyển tải trong đó gồm những gì mà tác giả gọi là tiểu thuyết? Nếu tác giả coi đây là tiểu thuyết thì người đọc chúng ta cũng đành ấm ức mà chiụ thiệt! Vì rằng… định nghĩa về tiểu thuyết và hình thức của một cuốn tiểu thuyết không là vậy: Nội dung không- theo lối kể chuyện thông thường, không chương không hồi, những nhân vật xuất hiện rồi không còn được quay lại “giải trình” số phận của mình cho đến chót. Chuyện xoay quanh hai giấc mơ với hai nhân vật chính, Phong và Huệ. Phong là người trần gian, Huệ là người cõi tiên…
Chưa
bao giờ và chưa tiểu thuyết nào tôi đọc - suy ngẫm lâu như cuốn tiểu thuyết
“Chuyện cõi trời, chuyện cõi âm” của Hoàng Xuân Họa (NXB Hội Nhà văn, 2012).
Cuốn tiểu thuyết lạ, dùng bi kịch thể hiện đời sống nhằm thanh lọc tâm hồn của
một người viết không chuyên cứ ám ảnh, thôi thúc tự trong tâm khiến tôi không
dứt ra nổi …
Khi vừa được tác giả gửi tặng cuốn
tiểu thuyết, mới đọc nhan đề tôi chợt nghĩ: “Ôi cái ông bạn vong niên của mình
chán đời rồi chăng? Từng say thơ, nghiện chữ với những bài thơ đầy trở trăn,
khắc khoải trong “Trót một thời yêu”, bỗng dưng người thơ ấy trốn vào “Cõi
Trời”, “Cõi Âm” để quên đi thực tại ư?”. Song càng đọc, càng suy ngẫm tôi càng
hiểu ra: tác giả mượn giấc mơ để phản ánh hiện thực, gửi gắm vào đó một giá trị
tinh thần khác mốt! Giấc mơ của Phong (nhân vật xưng tôi) đang sống trên Cõi
Trần bỗng gặp lại Huệ - người bạn tình đã hy sinh trong chiến tranh hơn ba mươi
năm trước. Cuộc chu du xuống Cõi Âm, lên Cõi Trời đã soi chiếu rõ bộ mặt đời sống
tinh thần với những thăng trầm của xã hội qua hai cuộc chiến tranh và cả thời
hậu chiến.
Gần
đây, đọc tiểu thuyết của các tác giả không chuyên - những người cầm súng trước
khi cầm bút viết về đề tài chiến tranh với những gì họ mắt thấy, tai nghe, trải
qua và cảm nhận chúng bằng cả tâm hồn lắng đọng kinh nghiệm sống và được chiếu
sáng bằng lương tri người nghệ sĩ - công dân, tôi thấy khuynh hướng sáng tác
của họ thể hiện rõ nét qua sự kết dính hiện tại với quá khứ một cách linh hoạt,
sinh động dựa trên ký ức… (Bùi Việt Thắng - tiểu thuyết đương đại) Tiểu thuyết
“Chuyện cõi trời, chuyện cõi âm” của tác giả Hoàng Xuân Họa hội tụ đủ những ưu
thế đó.
Hai nhân vật chính Phong và Huệ gặp
nhau khi Phong được ban hậu cần đơn vị cử đến K9, nhận và phân phối gạo cho các
đại đội trong tiểu đoàn. Hai chiến sĩ gái cùng làm việc với Huệ đi mở thêm kho khác
ở triền núi bên kia tranh thủ mùa khô nhập gạo từ hậu phương vận chuyển vào để
dự trữ cho chiến dịch sau. Giữa khung cảnh chỉ hai người bên nhau trong rừng
sâu khi bình yên, lãng mạn, khi bom rơi đạn nổ cận kề cái chết, người con trai hai
mươi tư tuổi và người con gái hai mươi tuối sao có thể dửng dưng được với nhau?
Vẻ đẹp ngoại hình và vẻ đẹp tâm hồn họ bất chợt nhận thấy ở nhau thôi thúc họ
thăng hoa, dâng hiến, trao nhận… Nhưng ước muốn cháy lòng ấy bất thành bởi
tiếng máy bay xé trời xẹt qua. Họ vội vàng buông nhau ra để chạy vào hang đá
tránh bom. Cứ liên tục như thế… sau đó bao nhiêu cố gắng của hai người đều trở
nên vô nghĩa. Ngẫm mà thương! Bom đạn kẻ thù quấy phá cả những giây phút thăng
hoa hiếm hoi họ được gần bên nhau. Càng thương hơn khi biết sau khi chia tay
nhau không bao lâu, Huệ đã hy sinh trong lúc đang mở đường chuẩn bị cho chiến
dịch mùa khô tới. Nỗi đau xót tột cùng người trinh nữ ấy đã khiến Phong suốt
đời vương vấn đến mức gặp lại Huệ trong mơ, Phong được nàng
báo mộng nàng bất tử bởi nàng là người của Cõi Tiên.
Cùng Huệ đi hết Cõi Âm, Cõi Trời,
Phong được gặp gỡ, nghe kể hoặc ôn lại bao số phận con người của một thời máu
lửa, đa dạng, phức tạp, bi hài cùng bao trắc ẩn, để thương yêu, để căm hận, để
khát khao mong muốn sống tốt hơn trong Cõi Người. Viết về chiến tranh, ngòi bút
Hoàng Xuân Họa không hề dễ dãi, giản đơn, ca ngợi xuôi chiều. Mỗi trang, mỗi
dòng, mỗi chữ đều dứt ra từ những trải nghiệm ám ảnh, đớn đau, quằn quại… Gặp
nhau trong mơ, Huệ kể cho Phong nghe về sự hy sinh của biết bao đồng đội: chị
Thu vĩnh viễn ra đi sau khi hạ gục thằng Tây dâm dục; một chiến sĩ vô danh chết
không toàn thây bởi quả bom phát quang trên một điểm chốt tay một nơi, chân một
nẻo, nguyên bộ ruột lòng vắt thòng trên ngọn cây rừng. Một chiến sĩ khác mất
trên đường hành quân do bị sốt nằm lại giữa rừng, Đại đội anh bị trúng tọa độ
B52 gần như bị xóa sổ hoàn toàn cả đơn vị. Đại đội đi sau hiểu lầm là anh “B
quay giữa đường cách đó ba ngày” nên bị thông báo về địa phương là đào ngũ. Vẫn
biết rằng chiến tranh đâu phải là trò đùa nhưng sự hy sinh thầm lặng của người
chiến sĩ vô danh không chỉ là máu xương mà còn là danh dự. Những điều này tác
giả viết ra để mọi người phải ngẫm về cái giá cần trả của bao người cho cuộc
chiến tranh vì độc lập, tự do của dân tộc.
Trong
hoàn cảnh oái oăm, người hy sinh thầm lặng thì bị nghi phản bội; còn người chết
do thói xấu ăn trộm vặt lại được phong liệt sĩ (!!!). Cái chết hy hữu của Mít -
anh chàng dân quân du kích xã - một tay xạ thủ khẩu đội súng cao xạ 12,7 ml
không phải vì chiến đấu với giặc mà vì ăn trộm mít của nhà hàng xóm bị rắn cắn
đúng lúc tốp máy bay Mỹ cắt nốt quả bom còn lại xuống trận địa. Đồng đội cho
rằng Mít bị sức ép bom hy sinh! Gặp Mít ở cõi âm, thấy anh chàng đang nhăn nhó
vì những cơn đau buốt di chứng nơi bị rắn cắn, Phong hỏi Huệ: “Diêm vương cũng
bắt tội liệt sĩ à?”. Mít giãy nảy thanh minh: “- Tôi không là liệt sĩ. Khi tôi
chết, trần gian họ vẽ vời ra thế, nào tôi biết gì đâu”. Toàn chuyện nực cười,
mà cười ra nước mắt… Người như Mít còn tư cách chán. Anh ta không dám nhận mình
là liệt sĩ mà tại “Trần gian họ vẽ vời ra thế ”.
Viết
về chiến tranh, “Chuyện cõi trời, chuyện cõi âm” không né tránh những hy sinh,
thua thiệt tạm thời, không né tránh miêu tả, phản ánh những con người ti tiện,
hèn nhát… Tính gay gắt, ác liệt của cuộc chiến được miêu tả trung thực trên nhiều khía
cạnh. Trong cơn xoáy lốc của chiến tranh, đặc biệt trước những tình huống hiểm
nguy, vàng thau được phân định rõ ràng, con người bộc lộ rõ bản chất của mình…
Độc giả bắt gặp trong tiểu thuyết của Hoàng Xuân Họa những nhân vật dũng cảm -
kiên định như Huệ, chị Thu và rất nhiều chiến sĩ vô danh khác… Độc giả cũng bắt
gặp những con người hèn nhát, phản bội, xấu xa, đê tiện qua chiếc gương Quá Khứ
Hiện Về của Huệ: Vinh từ giao thông hào ôm cây súng vọt khỏi vị trí nhao đến
một gốc cây cổ thụ cao nhất làng để trốn tránh cái chết khi lính rằn ri đổ bộ
từ đàn máy bay lên thẳng xuống, tràn ra khắp xóm làng, chĩa súng bắn như vãi
đạn vào những mái nhà tranh ẩn dưới gốc dừa…; Tịnh ngồi bó giò trong hậu cứ rê
súng bóp cò vào bắp chân nhưng lại bắn chệch vào xương ống chân làm vất vả bao
nhiêu người phải trèo đeò lội suối vượt
hàng trăm cây số đưa hắn từ mặt trận trở về quân y hậu phương. Y sĩ Tâm kiểm
tra, biết Tịnh tự thương nên quyết định gửi Tịnh ra hậu tuyến xử lý. Phong tự
nhận hắn là anh em họ để xin Tâm tha cho hắn… Không ngờ sau hòa bình, Phong
tình cờ thấy hắn gây sự đánh Tâm ở ngoài phố chỉ vì hắn bán mũ cối giả, Tâm hỏi
nhưng không mua. Phong giật mình khi nhìn thấy chiếc huy hiệu thương binh đeo
trước ngực Thịnh. Thật đau xót khi Phong cởi khuy vén áo ngực Tâm để xoa dầu
vào chỗ đau do Thịnh đánh mới biết Tâm có một vết thương làm lép một bên vai.
Một kẻ khác mác giải phóng quân hẳn hoi, to cao đẹp trai, chưa vào đến chiến
trường đã dát chết, “tuột xích” lủi về quê cày ruộng. Đã thế, lại còn xí xớn
ngủ với vợ bạn, bị cả họ anh bạn kia bắt được, đè ra “xin nửa con cu”, xấu hổ
không dám đi bệnh viện, chữa lang băm ở nhà, khi bị nhiễm trùng máu nặng mới
đến bệnh viện thì đã muộn. Lại nữa, một gã đại đội trưởng tép riu mà cũng khoe
ra đến là lắm thứ quyền lực để gạ gẫm con gái… Những nhân vật xấu xa, đê hèn
tuy không nhiều nhưng không thể không nói đến. Dựa vào nguyên tắc viết theo
tinh thần phản tỉnh, ngòi bút của Hoàng Xuân Họa giúp độc giả có cái nhìn chân
thật về chiến tranh không phải để hạ thấp con người mà nhằm tạo hình ảnh tương
phản, đối lập, tôn cao giá trị đích thực của những người lính chân chính dũng
cảm quên mình bảo vệ độc lập tự do của dân tộc. Viết về nỗi đau thương mất mát,
về khoảng tối trong mỗi con người nhưng với cái nhìn trong sáng, nghiêm túc,
đầy ý thức trách nhiệm của người trong cuộc,
tác giả đã tái hiện chiến tranh nhằm đề cao khát vọng hòa bình của cả dân tộc.
Bên cạnh việc mô tả tính phức tạp và
ác liệt của chiến tranh, ca ngợi tinh thần chiến đấu, hy sinh quả cảm của chiến
sĩ, phê phán thói hèn nhát, cơ hội của một số kẻ đào ngũ, ngòi bút Hoàng Xuân
Họa còn giành sự xót thương, cảm thông cho số phận của những con người bên kia
giới tuyến bị ép buộc cuốn vào vòng chiến tranh, chưa kịp ra trận đánh đấm gì
đã chết, không làm gì hại dân hại nước mà bản thân và gia đình vẫn bị xóm làng,
xã hội khinh rẻ. Chiến tranh, người theo bên này được coi là bên ta, người bị
ép theo bên kia bị coi là theo địch! Qua lời kể của một hồn ma - Huệ - về bi
kịch của những con người lương thiện bị ném vào vòng xoáy của cuộc chiến không
lối thoát, ta thấy tiểu thuyết “Chuyện Cõi Trời, chuyện Cõi Âm” của tác giả
Hoàng Xuân Họa thấm đẫm cảm hứng nhân đạo, hòa bình. Không trải qua cam go của
cuộc chiến, không có tấm lòng nhân ái và thái độ dũng cảm khi phản ánh hiện
thực thì không thể có cái nhìn - tâm linh sâu sắc đến thế!
Đến
“Cõi Âm”, ta còn gặp những hồn ma của thời hậu chiến với muôn mặt đời thường
cùng bao “Hỉ, nộ, ái, ố” chốn trần gian. Anh chàng Đông nghèo khổ thời trẻ có
công cứu một cán bộ cách mạng, sau hòa bình được học hành rồi trở thành cán bộ
quản lý Sở nhà đất rồi thoái hóa biến chất khi “tận thu” những khu nhà đất ngon
nghẻ nhất cho con cái của mình. Đến khi xuống Âm phủ Đông vẫn theo thói cũ, lo
xa, dự trữ nhà cho con cái như lúc trên trần gian. Lại gặp lão bật bông người
cùng phố với Phong chuyên sản xuất chăn bông tiết kiệm và gia công chăn bông
cho mậu dịch với nhiều mánh khóe che mắt Thượng Đế xuống đến Cõi Âm gã vẫn cứ bật
bông “tưng tưng”. Lại đến khu giành cho tầng lớp trung lưu gặp những con người
có mẽ ngoài bảnh bao sáng láng luôn giành nhau một chiếc ghế để xem chiếu phim,
xem đấu bóng chuyền, xem đá bóng, Phong chợt nhớ đến câu thơ của Nguyễn Bảo
Sinh: “Ghế thì ít đít thì nhiều/ cho nên
đấu đá là điều tất nhiên”. Lại gặp một người cao lênh khênh, vận bộ đồ ký
giả trước ở trần gian lợi dụng việc làm báo để làm giàu bất chính, bất lương
bằng tiền tài trợ của nhà nước, dọa đưa tin này tin nọ lên báo để tống tiền các
doanh nghiệp lỡ sơ xuất trong việc làm ăn. Lại trông thấy Nam Tào từ trên mây
ngó xuống, nách cắp cuốn sổ dày cồm cộp, tay cầm cái bút lông cùng hai thiên
binh, thiên tướng đi tróc nã Từ Đào, một gã lãng tử với bộ óc đẫm mây, tràn gió
lúc nào cũng như người mộng du.
Cứ
nhẩn nha thong thả như thế, tác giả đưa ta đi xem cảnh những kẻ Sở Khanh, ăn
chơi đàng điếm bạ đâu tán gái đấy, rải con khắp mọi nẻo đường quốc lộ trong Nam
ngoài Bắc, làm cho bao sinh linh bé bỏng bị giết khi còn là thai nhi. Giờ xuống
cõi Âm, những kẻ Sở Khanh ấy lại bị chính những đứa con mình giết hành hạ tra
tấn lại… Cứ thế, tác giả dẫn dụ ta lạc vào giấc mơ huyền bí của ông, gặp những
người “trần sao, âm vậy” để chiêm nghiệm sâu hơn về thế thái nhân tình.
Sau giấc mơ li bì về Cõi Âm, Phong trở
về với đời thường nhưng đầu óc cứ bâng bâng tiêng tiếc, cảm thấy như vừa đánh
mất thứ gì đó to lớn quý giá lắm và lại lấy cớ để “vi vu chìm vào giấc ngủ”.
Lần này Phong lạc vào giấc mơ về Cõi Trời - giấc mơ ngắn chỉ bằng một phần tư
giấc mơ về Cõi Âm. Và Phong ngộ ra: dù là ở Cõi Trần hay Cõi Âm, Cõi Trời cũng
chẳng hiếm những kẻ có chức có quyền “Máu tham hễ thấy hơi đồng là mê” (Truyện
Kiều - Nguyễn Du). Trở lại giấc mơ về Cõi Trời của Phong, cũng thấy lắm luật lệ
nghe có vẻ quy củ nhưng cũng không ít nhiêu khê, úi sùi: Trên trời có 12 vị
Hành khiển là 12 vị Thần thời gian, Ngọc hoàng sai mỗi vị xuống làm việc dưới
trần một năm theo âm lịch cùng thần hộ vệ của mình là các Biểu Tào phán quan.
Khi hạ giới cúng giao thừa “Tống cựu nghênh tân”, mâm vật phẩm ấy với ý nghĩa
để tiễn hai vị thời thần cũ về trời, đón hai vị thời thần làm việc năm tiếp
theo - năm mới. Tào phán đi theo quan Hành khiển để thu vật lễ, hai thứ chính
là rượu và tiền vàng. Họ bảo đem về nhập vào kho nhà trời (!?)
Xuống
Cõi Âm, Phong gặp ối người quen! Lên Cõi Trời, Phong lại cũng gặp không ít
người quen: Tung - nghệ sĩ nửa mùa “lên du lịch vũ trụ xem có gì lạ để về viết
lách cho
vui. Chuyện trần gian viết mãi nhàm quá rồi, chẳng muốn viết nữa”. Rồi lại gặp
ông giám đốc Công ty sửa chữa ô tô Cát Tận, ngày còn làm “cán bộ thủ kho” trên
trần thế từng móc ngoặc ăn cắp sợi của xí nghiệp bán cho con phe lấy tiền chia
nhau. Rồi bị công an kinh tế tóm được, phải vào nhà đá “bóc lịch”. Ra tù lại
còn mắc thêm tội hủ hóa! Năm ngoái, ở trần gian gia đình gã đã bốc mộ cho gã.
Thế mà giờ gã vẫn lên kiện trời…
“Chuyện cõi
trời, chuyện cõi âm”, ngoài hai nhân vật chính là Phong
và Huệ, các nhân vật khác chỉ lướt qua một lần, khoảng một vài trang hoặc chỉ
một vài dòng, rồi không bao giờ quay trở lại… nhưng với giọng kể kề cà, rủ rỉ,
với cách xây dựng hình tượng qua bút pháp chấm phá, chi tiết tiêu biểu chọn
lọc, ta vẫn hình dung ra chân dung từng cái tôi cá thể trong xã hội loài người
ở Cõi Trời, Cõi Âm không khác chi xã hội loài người đa dạng và phức tạp trên
dương thế. Chuyện mặc dù viết dưới hình thức giấc mơ nhưng đã thể hiện một bút
pháp hiện thực phê phán sâu sắc. Đó là kết tinh kinh nghiệm sống trên trường
đời với bao biến cố thăng trầm tác giả từng trải qua từ tuổi hoa niên đến thời
khói lửa, từ thời bao cấp đến thời hội nhập, mở cửa… Từ hai giấc mơ của tác giả
Hoàng Xuân Họa, tôi ngộ ra bao điều bổ ích. Và trên cả, tôi nhận được từ cuốn
sách một tinh thần nhân văn bác ái, khát vọng vươn tới những giá trị Chân -
Thiện - Mỹ được tác giả khéo léo giấu đi dưới giọng kể khách quan cho người đọc
tự cảm nhận.
Gấp cuốn sách lại, tôi càng thêm yêu
quý, cảm phục Huệ và Phong. Huệ hy sinh khi còn trẻ thì bất tử trong lòng mọi
người là đương nhiên rồi, nhưng Phong từ bom đạn trở về vẫn giữ được bản chất
tốt đẹp của “Anh bộ đội Cụ Hồ” giữa vòng đời bon chen danh lợi thì thật là đáng
quý! Không mắc phải “Hội chứng chiến tranh”, không bị những hồi ức đẫm máu làm
bấn loạn tinh thần, Phong đàng hoàng tự trọng sống thực với chính mình. Ở phố,
Phong coi khinh cái lão chuyên ăn cắp vặt háo danh cơ hội tên Thó (Sau đổi
thành Thọ cho nó oai). Gặp cảnh trớ trêu: Tịnh đánh Tâm - người từng băng bó và
tha tội tự thương cho hắn ở chiến trường, Phong ân hận sám hối về lòng thương
không đúng chỗ của mình đã góp phần lừa dối nhân dân, gây hậu quả đớn đau cho
Tâm. Ra biển, cùng vợ vào nhà nghỉ, nhân viên nhà nghỉ bảo cho mượn chứng minh
thư nhân dân thì lại bảo: “Cả giấy kết hôn nữa chứ!”. Ôi, cái anh chàng cựu
lính dũng cảm oai hùng trong chiến tranh mà khù khờ, ngu ngơ, lạc lõng giữa
thời buổi cơ chế thị trường thông thoáng, ối người chẳng phải vợ chồng cũng dẫn
nhau vào nhà nghỉ, khách sạn tranh thủ “Bù đắp thiệt thòi” mà cuộc hôn nhân lắp
ghép không toại nguyện… Trong bữa tiệc nhà Trời, Thánh Mẫu sau khi giơ cao chén
rượu chúc tụng mọi người, nhấp một hụm rồi lạnh lùng đưa chén rượu dở ấy cho
Phong. Vì không hiểu tập tục nhà Trời, Phong cứ cầm chén rồi đứng như trời
trồng giữa hội trường đông đủ quan lớn quan nhỏ ăn mặc lòe loẹt. Khi Huệ bảo:
“Mẹ cho, sao anh không tạ ơn mẹ rồi uống đi”. Phong nghĩ: “Tôi nghèo thì nghèo
thật, phó thường dân thì phó thường dân thật, nhưng chén rượu thừa, miếng cơm
thừa dù của trời chăng nữa, chết đói ngay tôi cũng không thèm”. Rôì đặt trả ly
rượu xuống bàn ngay trước mặt Thánh Mẫu, hung hăng định rời khỏi bàn tiệc. Thánh Mẫu nắm tay Phong kéo lại bảo ngồi vào ghế phía bên trái, rồi bà nói với
Huệ: “Thằng này làm mẹ thích! Làm người phải biết kiêu hãnh mới đáng làm người.
Làm người mà nhỏ nhen tư túi, tham ăn tục uống, ăn của thừa của đút lót thì làm
chó mèo cho đúng bản chất…”
Tôi kính trọng Phong - nhân vật
phảng phất hình bóng của tác giả như những mảng tự truyện. Song tôi vẫn ước:
giá tác giả đầu tư thời gian hơn nữa để xây dựng hình tượng người chiến sĩ
trong thời bình không chỉ sống mẫu mực, đạo đức trong gia đình, ngoài xã hội mà
còn có ảnh hưởng tốt lan tỏa đến cộng đồng trong Cõi Thực chứ không phải Cõi
Mơ.
Tôi thích văn phong lúc mộc mạc giản
dị, lúc lãng mạn tình tứ, lúc châm biếm sâu cay của Hoàng Xuân Họa nhưng tôi
vẫn ước khi diễn tả tình yêu thăng hoa lên đỉnh điểm tình dục, tác giả dùng
giọng văn mượt mà, kín đáo, tế nhị hơn (Dẫu là trong hoàn cảnh chiến tranh, bom
rơi đạn nổ, khoảng lặng giữa hai trận đánh, con người cận kề với cái chết).
Dẫu
sao, “Chuyện Cõi Trời, chuyện Cõi Âm” vẫn là một tiểu thuyết chân thật giúp tôi
ngộ ra bao điều mà dòng văn học chính thống một thời né tránh. Tôi xin mượn lời
của nữ liệt sĩ - Tiên cô Huệ nói với Thánh Mẫu để kết thúc bài viết này: “Mẹ
ơi, tuy cuộc sống trần gian có sông thương biển khổ thật đấy nhưng con vẫn muốn
sống dưới đó… Loài người tuy đói nghèo khổ ải nhưng đại bộ phận họ biết yêu
thương nhau, họ sống với nhau bằng lòng nhân ái, lòng vị tha. Hạnh phúc mà họ
có được là lòng can đảm, đức hy sinh. Ngay trong nghèo túng họ vẫn sinh ra
những thiên thần bé nhỏ của họ. Cõi tiên chúng ta không bao giờ có được”.
BTS
Lai Châu, ngày 5/8/2013
_____________
*
Bài viết có tham khảo Tiểu luận - phê bình văn học “Tiểu thuyết đương đại” của
Bùi Việt Thắng - NXB Quân đội nhân dân - 2006.
